گیاهی که از اشک چشم آدم روییـده‌ …

سایت خبری تحلیلی صدای استان:

زهره عرب – شاید چیزی درباره درختان آب‌شیرین‌کن نشنیده باشید، اما در برخی مناطق ساحلی جهان انواعی از جنگل وجود دارد که به جای خاک، ریشه در آب دارند و با جزر و مد‌ دریا حرکت می‌کنند. جنگل‌های زیبا و حیرت‌آوری که به وقت مد دریا، تا گلوگاه زیر آب می‌روند و حافظ طیف وسیعی از جانوران دریایی، دوزیستان و پرندگان هستند. درختان سبزی که انگار میان انبوهی چوب روییده‌اند. این چوب‌ها ریشه درختان هستند که سر به آسمان دارند و با تبدیل آب شور دریا به آب شیرین سالیان دراز دوام آورده‌اند.

روایت است که این گیاه اسطوره‌ای سواحل جنوب از اشک چشم آدم روییده‌، برای همین هم برخی آن را معجزه می‌دانند. این درختچه در سواحل و مرداب‌های ساحلی مصر، عربستان و جنوب ایران، دیده می‌شود. برخی می‌گویند در زمان‌های قدیم یک ایرانی این درخت را به عنوان سوغات از هند آورده و در نزدیکی بندر لافت کاشته است و به افتخار دانشمند شهیر ایرانی، ابن سینا که برای اولین بار یک گزارش علمی از این جنگل اعجاب‌انگیز نوشت، آن را (Avicennia marina) یا همان حَرّا نام نهاده‌اند.

درخت زیبایی از جامعه گیاهی مانگرو که در گروه گیاهان شوره‌زی قرار دارد و از منحصربه‌فردترین پدیده‌های طبیعی دنیا است. بذر حرّا روی درخت مادر می‌روید و ریشه می‌زند، و بعد از رشد مناسب از پایه مادر جدا شده و داخل مرداب می‌افتد. اگر شرایط مناسب باشد در گل‌ولای پای درختان فرو می‌رود و همان جا رشد می‌کند؛ اما اگر محیط آماده نباشد، بذر با جذر و مد به جای دیگری می‌رود. این سبک تکثیر مناطق‌ جنگلی متفاوت و شگفت‌انگیز حرّا را پدید می‌آورد.

مساحت کل جنگل‌‌های مانگرو ایران ۷۵۰۰ هکتار است و در ۸ منطقه حفاظت شده سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان می‌رویند که کناره‌های شمالی و غربی جزیره قشم و جنگل نای‌بند استان بوشهر مهم‌ترین آن‌ها هستند. جنگل‌های حرای عسلویه و پهنه خلیج نای‌بند، از نقاط پر تراکم درختان کمیاب مانگرو با وسعت حدود ۴۰۰ هکتار، آخرین مجموعه انبوه و وسیع این درختان ساحلی در جنوب غربی آسیا و بزرگ‌ترین گستره این جنگل‌ها در ایران است که به عنوان ذخیره‌گاه بیوسفری ساحلی آب‌های جنوب کشور به علت مساعد بودن شرایط اکولوژی، در اکوسیستم خود گیاهان شورپسند دریایی، جانداران کف‌زی و پرندگان مهاجر اقیانوسی و مناطق گرمسیری را پناه داده ‌است.

البته جنگل حرا فقط مختص جزیره قشم و بندر عسلویه نیست بلکه دیگر مناطق حراخیز و زیستگاه‌های مهم حرا در ایران تیاب (بندر هرمز کهنه، میناب)، جاسک (چاربهار) هستند که تا حوالی بندر پهل، بندر خمیر و جزیره هرمز امتداد یافته و اکوسیستم مانگرو از خلیج گواتر در استان سیستان و بلوچستان تا ساحل بردخون در استان بوشهر ادامه دارد. سازمان یونسکو جنگل‌های حرای جزیره قشم را در فهرست ذخایر زیست جهان ثبت کرده است.

جنگل حرّا در سواحل جنوبی ایران، به علت شرایط اکولوژی مناسب، محل زندگی انواع آبزیان، نرم‌تنان و سخت‌پوستان، و زیستگاه امن پرندگان مهاجر مناطق گرمسیری مثل مرغ ماهیخوار یا حواصیل، پرستوهای دریایی، لک لک، مرغ سقا یا پلیکان، مرغابی، مرغ دریایی، عقاب ماهیگیر، کاکایی و آبزیان و دوزیستانی مثل خرچنگ، انواع مارهای دریایی و ماهی‌ها، شیلو، لاک‌پشت‌ها و انواع مختلف قورباغه است که بیش از ۸۰ درصد آبزیان خلیج‌فارس در این مناطق تخم‌ریزی می‌کنند.

جنگل‌های دریایی حرّا به‌ عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره و شگفت‌آورترین جاذبه‌های طبیعی نواحی جذر و مدی، در بستری شور می‌رویند. عجیب‌تر اینکه گاهی بخش عمده این درختان زیر آب شور دریا فرو می‌رود اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند که همین سازگاری از مانگرو گیاهی استثنایی ساخته است. به این گیاه در بندرعباس حراء، در بلوچستان تمر، به عربی شوری و شوره، در بوشهر گُرم و در بعضی از نقاط تول می‌گویند.

شاخ و برگ درختان حرا به رنگ سبز روشن با طول حدود ۳ تا ۶ متر، باریک و بیضی شکل با طول ۵ تا ۵/۷ سانتی‌متری هستند. میوه بادامی شکل زرد و کوچک حرّا با طعمی شیرین، بذرهای درخت را در خود جای داده‌ که در فصل تابستان می‌رسند و پس از مدتی در آب ‌افتاده و در خاک‌های ساحلی ریشه می‌زنند. برگ حرا دائمی است و این درخت در همه فصل‌ها سرسبز است که به آنها «جنگل‌های همیشه بهار» می‌گویند.

اواخر فصل بهار، و میانه تیر تا اوایل مرداد درختان حرا به گُل می‌نشینند و پس از آن بلافاصله میوه می‌دهند. گل‌های کوچک طلایی درخت مانگرو با گلبرگ‌های چند میلی‌متری و عطر شیرین و خنک، در میان شاخ و برگ انبوه آن بسیار زیبا و چشم‌نواز است و عطر خوش گل‌ها تا چندین متر اطراف درخت پراکنده می‌شود.

آب‌وهوای استوایی مناطق حراخیز موجب شده درختان حرا رشد خوبی داشته باشند. جنگل‌های دریایی مانگرو در طول شبانه‌روز دو بار در دریا غوطه‌ور می‌شوند. وقت مد درختان زیر آب می‌روند و ماهیان فراوانی به سمت جنگل می‌آیند، وجود ماهی‌ها، انواع پرندگان ماهیخوار و گونه‌های کنار آبزی زیادی مثل لک لک‌، حواصیل و پلیکان‌ها را به اطراف جنگل حرا می‌کشاند. زمان بالا آمدن آب دریا، جنگل‌های حرّا روی خور شناور مانده و تنها سرشاخه‌هایشان دیده می‌شود، و ناگهان با پایین آمدن آب، دشت وسیع و شگفت‌انگیزی از درختان جنگل حرا شبیه جزیره‌ای زیبا سر از زیر آب بیرون می‌آورد.

جوامع جنگلی مانگرو با تنه‌های محکم، پهناور ومتعدد، مقاوم‌ترین گونه‌های گیاهی هستند که طی میلیون‌ها سال توانسته‌اند سازگاری زیادی با آب شور دریا و سواحل جزر و مدی پیدا کنند. ریشه‌های کوتاه و کم‌عمق اصلی و ریشه‌های فرعی هوایی، از شوری زیاد اطراف کم می‌کنند تا گیاه بتواند از آب دریا تغذیه کند. درخت حرّا در حقیقت یک تصفیه‌خانه و کارخانه آب‌شیرین‌کن طبیعی است که خاصیت تصفیه‌ای پوست آن، با جذب شیرینی آب دریا و دفع نمک آن در بستر شور دریا پایدار می‌ماند.

زیستگاه‌های طبیعی درختان حرّا در استان بوشهر در شهرستان‌های عسلویه و دیّر واقع شده که بیشترین تراکم این درختان در خلیج نای‌بند (عسلویه)، خور بردستان (دیّر)– نخیلو (ساحل مِل‌گُنزه) است. در سال‌های اخیر نهال درخت حرا در بخش‌های زیادی از مناطق و عرصه‌های مستعد و بیشتر خورهای استان بوشهر -دیّر، تنگستان، کنگان و عسلویه، دشتی، بوشهر، گناوه و دیلم- کاشته شده است.

جنگل‌های طبیعی مانگرو، بیش از ۶۹ گونه گیاهی واقعی دارند. پوشش گیاهی این جنگل‌ها درخت یا درختچه‌های «حرا» و «چندل» است که سازگاری با زیست آب‌های شور، آن‌ها را به نام گیاهان شورپسند مشهور کرده است. بومسازان جزر و مدی مستقر در خورها و اراضی لجنی و باتلاقی ساحل که از حیث جلوگیری از فرسایش خطوط ساحلی بر اثر برخورد امواج، ایجاد پناهگاه مناسب برای تخم‌ریزی و پرورش و صید آبزیان، تهیه خمیر کاغذ، خوراک دام، و زنبورداری بسیار مهم و از نظر گردشگری بسیار زیبا، ارزشمند و بی‌نظیر هستند.

در طب سنتی گیاه حرّا برای درمان دردهای روماتیسمی، آبله و انواع زخم‌ها به کار می‌رود. در هندوستان میوه خمیر شده آن را روی تومورها و دمل‌ها می‌گذارند. میوه و برگ این درختان به عنوان گیاه دارویی و درمانی برای بیماری‌های پوستی و از دانه نارس حرّا هم به عنوان ضماد درمان دمل‌های چرکی، زخم‌های آبله و سوختگی، التیام آبسه و… استفاده می‌شود. شیره آوندهای حرّا در درمان بیماری‌های پوستی مفید است و ریشه‌های این گیاه مانند جینسینگ به افزایش قوای جنسی کمک می‌کند. آب و گل جنگل حرّا نیز حاوی نمک و آهک است که در زمان‌های گذشته مردم از گل آن برای لاغری استفاده می‌کرده‌اند.

تولید و کاشت نهال مانگرو در تالاب‌ها، با هدف گسترش عرصه‌های جنگلی، ایجاد محیط مناسب برای تکثیر آبزیان، حفظ تنوع زیستی، حفاظت از خاک، تقویت زیستگاه پرندگان و حشرات و حفاظت از سواحل در برابر امواج انجام می‌شود. رویشگاه جنگل‌های حرّا با کلیه موجودات آن به عنوان منابع مهم طبیعی، مناطق بسیار بارور ساحلی، تالاب‌های ساحلی، صخره‌های مرجانی و بیشتر به علت بهره‌گیری نا آگاهانه، در معرض خطر نابودی و کاهش ارزش زیستی قرار دارند.

در مجموع آسیب‌های زیادی مناطق اکو توریستی حرّا و اکوسیستم مانگرو را تهدید می‌کند. این جنگل‌ها در بستر دریایی مستقر هستند که آلودگی زیاد و بیش از حد استاندارد ناشی از نشت نفت و دیگر آلاینده‌های خانگی و صنعتی، حیات آن را به خطر انداخته است بنابراین با توجه به اهمیت زیست محیطی، نقش ارزنده آن در حفظ اکوسیستم ساحلی و زنجیره حیات در دریا، اثرات اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی توده‌های جنگلی و اهمیت و ضرورت پرورش آبزیان بایست با استفاده از همه امکانات و ظرفیت‌های در دسترس این پوشش گیاهی ارزشمند را احیاء کرد و در حفظ و نگهداری و تکثیر آن کوشید.