پروانه پاپری – مسعود آتشی عضو انجمن فرهنگسازان در این بازدید با جمعی از فرهنگسازان تاریخچه کاروان سرا را اینگونه بیان کرد : این سازه سنگی در سال ۱۲۵۰خورشیدی به دستور شخصی به نام «حاج میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک شیرازی» که حاکم فارس بود به منظورِ رفاه حالِ کاروانیانِ مسیرِ بوشهر- شیراز ساخته شد….
سایت خبری تحلیلی صدای استان:
پروانه پاپری – مسعود آتشی عضو انجمن فرهنگسازان در این بازدید با جمعی از فرهنگسازان تاریخچه کاروان سرا را اینگونه بیان کرد : این سازه سنگی در سال ۱۲۵۰خورشیدی به دستور شخصی به نام «حاج میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک شیرازی» که حاکم فارس بود به منظورِ رفاه حالِ کاروانیانِ مسیرِ بوشهر- شیراز ساخته شد. در قدیم ، راه شاهی از بوشهر – برازجان به شیراز می رفت در این مسیر چندین کاروانسرا ساخته شد که بزرگترین و باشکوه ترین آن ها همین ساختمان کاروانسرای برازجان می باشد.
وی بیان داشت: معمارِ این بنا، «استاد حاج محمد رحیم شیرازی» است. ایشان در منطقه ما علاوه بر این کاروانسرا ، پُلِ «مشیر» که بیشتر مردم دشتستان آن را به نام پُلِ حاج محمد رحیم می شناسند و همچنین کاروانسرای دالکی را ساخته است. این ساختمان در زمان دولت قاجار ساخته شده است ولی معماری آن برگرفته از معماری حکومت زندیه می باشد. تنها مصالح ساختمانی که در این سازه به کار رفته ، سنگ است که آن را از کوه های گیسکان، در شرق برازجان تهیه می کردند و ساروج و چاری است که در آن زمان نوعی گچ محلی بود.
آتشی اضافه کرد : این بنا ، که در آن هیچگونه چوب و آهنی به کار نرفته است در دو طبقه ساخته شده ، طبقه زیرین آن دارای سالن های بزرگ و ستون های پهن است و طبقه بالا ، شامل اتاق ها و حجره های کوچک و بزرگ می باشد. در ضلع غربیِ طبقه دومِ این ساختمان که روبروی میدان چمران قرار دارد فضایی چشم انداز و زیبا خود نمایی می کند که به «شاه نشین» معروف است.
این کاروانسرا چهار برج دارد که بلندی هر برج آن ۱۲/۷۰ سانتیمتر می باشد. مساحت کل زمینِ این ساختمان حدود ۷۰۰۰ مترمربع است و زیربنای آن ۴۲۰۰ مترمربع می باشد. ضلع شرقی – غربی آن، که مشرف به ساختمان قدیم آموزش و پروش می باشد ۹۰ متر است و اندازه ی ضلع شمال به جنوب این ساختمان که نمای اصلی کاروانسرا در آن قرار دارد ۸۰ متر است.
کاروانسرا دارای ۶۸ اتاق می باشد ولی بعد ها به دلایل تغییر کاربری تعداد اتاق های آن ها کم و زیاد شده است و هم اکنون شصت و چهار اتاق دارد. هزینه ساخت این بنا به پول رایج آن زمان برابر با «چهل هزار تومان» بوده است.
عضو انجمن فرهنگسازان ادامه داد : ساختمان کاروانسرای مشیر، تا سال ۱۳۰۰ خورشیدی با همان کاربری کاروانسرایی استفاده می شد ولی با ورود قشون نظامی که برای خلع سلاح عمومی به برازجان آمده بودند و در این مکان اسکان یافتند عملاً کاربری آن تغییر کرد . در همان سال ها نه تنها قشون نظامی در این ساختمان مستقر شدند بلکه تعدادی از ادارات دولتی تازه تاسیس مانند اداره مالیه «دارایی» اداره پست و تلگراف و اداره دخانیات منطقه جنوب هم از سال ۱۳۰۱ وارد این ساختمان شدند. این بنا در سال۱۳۳۳ خورشیدی با اندک تغییرات و تعمیراتی در اختیار شهربانی برازجان قرار گرفت و زندان شد. شهربانی برازجان قبل از این مکان ، در بازار روز یا همان «دره خشمی» در یک ساختمانی استیجاری مستقر بودند.
اتشی بیان داشت : با ورود شهربانی و اداره زندان به ساختمان کاروانسرا، این مکان به یکی از مخوف ترین زندان های ایران تبدیل گردید تا جایی که در سال ۱۳۳۶ به «دژ» مشهور شد. در این زندان علاوه بر زندانیان عادی، زندانیان سیاسی هم که از سایر شهرهای ایران می آوردند نگهداری می شد که معروف ترین آنان عبارتند از:
مهندس مهدی بازرگان، دکتر یداله سحابی، مهندس عزت اله سحابی، دکتر سید محمدمهدی جعفری، احمدِ علی بابایی ، محمدِ بسته نگار، دکتر عباسِ شیبانی ، علی محمدِ عمویی، احمدِ انهاری ، صفرِ قهرمانی، شهید زند، مهندس ابوالفضلِ حکیمی، سید مجتبی مفیدی، سیدمحسنِ طاهری، ابوالقاسمِ وکیلی قمی، منوچهرِ صفا، فرخِ قالیچه چیان، حبیب اله عسکراولادی ، شهید مهدی عراقی ، شیخ محی الدین انواری ، کیوان مهشید، عباسِ عاقلی زاده، دکتر کی منش و… با آماده شدن زندان عادل آباد شیراز در سال ۱۳۵۳ کلیه زندانیان سیاسی دژ برازجان به شیراز منتقل شدند.
مسعود آتشی در ادامه چنین بیان کرد : اداره شهربانی برازجان تا سال ۱۳۵۸ در همین مکان مستقر بود و با روی کار آمدنِ کمیته انقلاب اسلامی، به ساختمان هلال احمر منتقل گردید. ولی محکومین و زندانیان شهربانی، زیر نظر اداره شهربانی در همان محل دژ ، دوران محکومیت خود را سپری نمودند.
ساختمان دژ ، موقوفه می باشد و در تملکِ اداره اوقاف قرار دارد ولی به دنبال پیگیری برخی از جوانان این شهر، در سال ۱۳۶۲ ثبت آثار ملی شد.
کمیته انقلاب اسلامی ایران تا اوائل سال ۶۵ در ساختمان دژ فعالیت داشت سپس به ساختمان جدید التاسیس خود در خیابان الفتح برازجان منتقل شد و بعدها به بوشهر رفت.
تا این که در یک تجمیعِ نظامی در سال۱۳۷۰ کلِ نیروی های شهربانی ، ژاندارمری و کمیته های سراسر کشور، تحت عنوان «نیروی انتظامی» ادغام شدند.
نیروی انتظامی برازجان در همین ساختمان جدیدی که در «خروجی برازجان – بوشهر» برای کمیته ساخته شده بود مستقر گردید و هم اکنون نیز در همان مکان که به «فرماندهی منطقه نیروی انتظامی» معروف است فعال می باشند.
سرانجام با احداث زندانِ برازجان در مسیر جاده بنداروز، ساختمان کاروانسرا از نیروی نظامی و انتظامی تخلیه و رسماً در سال ۱۳۷۷ تحویل سازمان میراث فرهنگی گردید.
